موسیقی ایران باستان
موسیقیدانان ایران باستان
مشهورترین
موسیقیدان های قبل از اسلام به شرح زیر بودند
- باربد
- سرکش
- رامتین
- بامشاد
- آفرین
- نکیسای چنگ نواز
- موسیقی در
دوران هخامنشی
- موسیقی در دوران سـاسـانـی
موسیقی در دوران هخامنشی:
موسیقی مذهبی
بر اساس نوشته های هرودوت مورخ یونانی، مغان هخامنشی بدون همراهی ساز با
نای سرودهای مذهبی می خواندند و از این نظر، نه مثل سرود خوانان بابلی و
آشوری بودند و نه تحت تاثیر اقوام سامی. موسیقی این سرودها صرفآ موسیقی
آوازی بود و نه موسیقی سازی.
مشاهده می کنید که پرهیز از استفاده از ساز و آلات در موسیقی مذهبی از
ادوار گذشته تاریخی وجود داشته و اثرات آن تا به امروز هم به چشم می خورد.
مسئولیت اجرای سرودهای مذهبی با موبدان خوش آواز بوده و به قول "استرابو"
دانشمند یونانی این نغمه ها منحصر به مفاخر پهلوانی و مناجات با یزدان بوده
است. شایان ذکر است که امروزه بازمانده هایی از این آئین کهن هنوز هم در
فرهنگ ایران دیده می شود.
هرودوت همچنین می نویسد :
"ایرانیان برای قربانی در راه خداوند و مقدسات خود، کشتارگاه و آتشکده
ندارند و بر قبور مردگان شراب نمی پاشند. در عوض یکی از پیشوایان مذهبی
حاضر می شود و یکی از سرودهای مذهبی را می خواند."
موسیقی رزمی
اما در دوران هخامنشی موسیقی نوع دیگری هم موجود بوده است. یکی از انواع
دیگر، موسیقی رزمی با جنگی بوده است.
گزنوفون دیگر مورخ یونانی در کتاب "سیروپیدیا" می نویسد :
"کورش کبیر به عادت دیرینه، در موقع حمله به ارتش آشور سرودی را آغاز کرد و
سپاهیان او با صدای بلند آنرا خواندند و بعد از پایان سرود، آزادمردان با
قدمهای مساوی و منظم به راه افتادند. کورش در وقت حمله به دشمن سرود جنگی
را آغاز کرد و سپاهیان با او هماهنگ شدند."
"کورش برای حرکت سپاه دستور داد سربازان با شنیدن صدای شیپور قدم بردارند و
حرکت کنند، زیرا صدای شیپور علامت حرکت است."
این سروده ها برای بر انگیختن حس شجاعت و دلیری سربازان اجرا می شد و
گزنوفون اضافه می کند که :
"کورش از کشته شدن سربازان طبری و طالشی مغموم شد و برای مرگ سربازان
مازندرانی و طالشی سرودی خواند و این همان سرودی است که در ادوار بعد در
مراسم موسوم به 'مرگ سیاوش' خوانده می شد."
این مراسم هنوز هم در بین بسیاری از طوایف ایرانی وجود دارد و بنام "سوگ
سیاوشان" یا "سووشون" معروف است و بقایای این آئین قدیمی حتی در مراسم
آئینی ایران بعد از اسلام نیز دیده می شود.
از دوران هخامنشی سازهایی باقیمانده است از آنجمله می تواند به کرنا، نی،
شیپور، کوس (نوعی ساز ضربی)، درای و سنج اشاره کرد.
در سال 1336 هجری شمسی در کاوشهای تخت جمشید در حول و حوش آرامگاه اردشیر
سوم هخامنشی، یک شیپور فلزی به طول 120 سانتی متر به دست آمد که شبیه کرنای
است. قطر دهنه آن 50 سانتیمتر و جزو سازهای جنگی محسوب می شود.
موسیقی مجلسی
اما نوع دیگری از موسیقی بنام مجلسی نیز در آن روزگار مرسوم بوده است.
موسیقی مجلسی یا همان بزمی از دیر باز در تمدن ایران وجود داشته است.
آوازهای فراغت، سرودهای شادی و سرور، در جلسات بزم بکار می رفت و سازهای
ویژه و شیوه اجرای خاص خود را داشت.
گزنوفون و هرودوت هر دو از این نوع موسیقی نام برده اند و دیگر مورخ یونانی
"آتنه" در این باره نوشته است که :
"در جشن مهرگان که در حضور شاهنشاه هخامنشی برگزار می شد، نوازندگان و
خوانندگان با اجرای برنامه هایی در مجلس شرکت می کردند و خوانندگان و
نوازندگان در آن جشن ها سهم اساسی داشتند."
هرودوت از وجود تعداد زیادی موسیقیدان در عصر هخامنشی یاد می کند و می
نویسد که آنها در دربار نیز زندگی می کردند و در روزهای جشن همچون مهرگان،
سده، نوروز و ... به دربار خوانده می شدند و شادی و سرور برپا می کردند.
گزنوفون نیز می نویسد :
"کورش برای کیاخسار تعدادی از موسیقیدانها را برگزید ... اسکندر مقدونی از
خزانه کورش 320 فقره اسب و آلات موسیقی را بدست آورد ..."
و جالب اینجاست که در سفرنامه فیثاغورث نیز به مراسم تاجگذاری داریوش اشاره
شده است :
"حدود 360 دختر خنیاگر (نوازنده یا خواننده) به آوزاخوانی و نوازندگی می
پرداختند."
موسیقی در دوران سـاسـانـی :
دوره حکومت ساسانیان بالغ بر چهارصد سال بطول انجامید و این عصر را در میان اعصار تاریخ ایران پیش از اسلام، درخشانترین دوره موسیقی نام نهاده اند. در این دوره قدرت متمرکز به جای قدرتهای پراکنده در ایران حاکمیت یافت و با تمرکز قدرت و جذب تدریجی ارباب هنر به دربار، زمینه رشد، پیشرفت و پرورش هنرمندان، بویژه موسیقی دانان فراهم آمد.
آگاهی ما از اوضاع خنیاگری در زمان ساسانیان در مقایسه با زمان هخامنشیان و پارتیان ( اشکانیان ) نسبتاً بیش تر است. خوشبختانه بعضی از نوشته‌های زمان ساسانیان یا به همان زبان پارسی میانه و یا ترجمه ی آنها به دست ما رسیده است که حاوی اطلاعات ارزنده ای درباره ی خنیاگری و خنیاگران آن زمان می‌باشند. آن چه مسلم است، خنیاگری در زمان ساسانیان رونق به سزایی داشته است. شاهان ساسانی این هنر را ارج می‌نهادند تا جایی که "اردشیر بابکان" در نواختن تنبور مهارت داشته است. خنیاگران را در آن زمان هُنیاگر، رامشگر و نواگر می‌نامیدند. اردشیر بابکان بنیان گذار سلسله ساسانی، مردم ایران را به چهار طبقه به شرح زیر تقسیم کرد:
طبقه یکم: اسواران:
آنها که آزادگانند و شاهزادگان.
طبقه دوم: ناسکان و خدمت گذاران آتشکده‌ها.
طبقه سوم: پزشکان و نویسندگان و اختر شماران.
طبقه چهارم: برزگران و مهان و آنها که در ردیف ایشانند.
رواج موسیقی در عصر ساسانی با نام
"اردشیر
بابکان"
تداعی می‌شود. اردشیر بابکان طی سلطنت خود که کمتر از بیست سال بود
(۲۴۱-۲۲۶ میلادی) ، ایران را به مدارج بالایی از نظم و اعتبار جهانی رساند.
تعیین نظام طبقاتی مردم و همچنین موسیقیدانها از ابتکارهای او بود. در این
زمان خنیاگران و رامشگران که از دیرباز جزو طبقات متوسط و گاهی حتی پست
جامعه بودند، به سطح درباریان ترقی داده شدند. او درباریان را به هفت طبقه
تقسیم کرده بود که موسیقیدانان در طبقه پنجم محسوب می‌شدند.
موقعیت ممتاز خنیاگران در دربار سلاطین ساسانی، دال بر اهمیت و توجه به امور خنیاگری و خنیاگران در آن روزگار می‌باشد. خنیاگری نه تنها در دربار سلاطین ساسانی پر رونق بود، بلکه در بین توده مردم نیز خواهان فراوانی داشته است. در زمان بهرام گور بازار خنیاگران به حدی رونق داشته است که جامعه با کمبود خنیاگر رو به رو شده، و این پادشاه ناگزیر هزاران خنیاگر را از هند به ایران آورده است.
با ظهور شخصیت‌هایی همچون "مانی" و "مزدک"، انواع ادبیات هنری (غیر شعری) و هنرهای ظریفه رشد پیدا کرده و طرفدارانی را به خود جلب کرد. در این میان می‌توان به نقاشی‌های مکتب مانی، کتابهایی نظیر کارنامه اردشیر بابکان، خداینامه (خواتای نامک) و دهها اثر دیگر که از آن دوره برجای مانده است اشاره کرد.
در
تاریخ ایران آمده است این تنها نام مشاهیر هنری دوره ساسانی است که
باقیمانده و از مشاهیر دوره‌های قبل، حتی نامی هم در بین نیست. تا جایی که
عده ای به وجود نوابغ علوم و هنر در ایران تا پیش از این اعتقاد ندارند و
ایرانیان قدیم را تنها افرادی که دارای استعداد نظامی و اقتصادی بودند،
می‌شناسند.
اردشیر بابکان طبقات مختلف موسیقیدان ها را نیک می‌شناخت و برای هریک قانون
مخصوصی وضع کرده بود. انوشیروان در رعایت قانون و حقوق هنرمندان سعی آشکار
داشت و بهرام گور خود چکام سرایی چیره دست بود.
با تشویق و حمایت دربار ساسانی از موسیقیدان ها، مردم نیز بتدریج علاقمند
به موسیقی شدند، بطوریکه در این دوره موسیقیدانان از رفاه و احترام بسیاری
برخوردار بودند. نام اولین موسیقیدان بزرگ ایرانی از قبیل باربد، نکیسا،
بامشاد و رامتین نیز از همان زمان برای ما به یادگار مانده است. همچنین نام
بسیاری از الحان سازنده موسیقی و سازهای آن زمان.
علم موسیقی به علت اهمیتی که در دوره ساسانی یافت، توانست به حد اعلای خود برسد، به گونه ای که کشیشان و روحانیان بزرگ مسیحی از امپراتوری رم شرقی برای فراگرفتن آهنگ‌های موسیقی ایرانی به پایتخت ایران می‌آمدند.
منابع :
- موسیقی ایران از آغاز تا امروز - جلد اول ، غلامرضا جوادی
