ملوک خانم و ضرب

 بانو ملوک کاشانی از خوانندگان مطرح اواخر دوره ی قاجار تا اواخر دوره ی پهلوی بود.

نام فامیل وی کاشانی بود ولی به واسطه ی این که در مجالس همیشه همراه خواندن، خودش تمبک نیز می نواخت، واژه ی ضرابی بیش از کاشانی به عنوان شهرتش شناخته شد. نوازندگان تمبک (یا به قول قدما ضرب) از دسته نوازندگانی بودند که می بایست غیر از نوازندگی در مجالس ، هنرهای دیگری نیز داشته باشند تا بتوانند مجلس را برای اجرای برنامه ی اصلی آماده کنند. علیرغم آنکه همواره از ایشان به عنوان دونپایه ترین قشر نوازندگان یاد شده است، اما پرکارترین و به نظر نگارنده ی این سطور، هنرمند ترین قشر نوازندگان نیز بوده اند. (اینجا منظور نوازندگان حرفه ای این ساز است و نه صرفا همراهی کنندگان دیگران با تمبک).

یکی از این هنرها ضربی خوانی بوده است که اغلب توسط نوازندگان تمبک و یا آن دسته از خوانندگانی که با اصول ایقاع و وزن های خاص ضربی آشنا بوده اند خوانده می شده و متاسفانه امروزه رو به افول گذاشته و دیگر اثری از این فرم جذاب شنیده نمی شود.

 

ترکیب اشعاری انتخابی از شعرای بیشتر متقدم و کمتر متاخر به صورت آمیخته با آواز دستگاهی و ریتمیک به گونه ای که جایی هم برای سوال و جواب خواننده و نوازنده باز باشد و حتی گاه صرفا با ادوات تحریر و ملودی آوازی اجرا گردد، سنتی بسیار قدیمی در اجرای آواز ضربی است. گاه این آواز به طور کامل از قید وزن رها شده که به نظر آوازی مجزا می رسد و گاه آنچنان با ضرباهنگ ملودی توام می شود که گویی سازی در حال اجرای قطعه ای ضربی است. 

 

ملوک ضرابی به واسطه ی آشنایی اش با ضرب و شاگردی حاجی خان عین الدوله ای از جمله ی خوانندگان مطرح قطعات ضربی است. این قطعات گاه صرفا نام "ضربی" و گاهی "آواز ضربی" دارند که در مجالی مجزا به تشریح هر یک پرداخته خواهد شد. صفحه ی آواز ضربی شور با همراهی تار مرتضی خان و ویولن موسی خان نی داوود به همراه آواز و ضرب ملوک خانم کاشانی که در سال 1306 شمسی در تهران توسط کمپانی پولیفون آلمان ضبط شده، نمونه ای عالی از این هنر فراموش شده است.