بررسی تطبیقی ریتم در نوحه و تصنیف
موسیقی مذهبی
بسیاری از مظاهر طبیعت نوای موسیقی ایجاد می کنند؛ صدای آبشار، ریزش باران به روی آبها، ورزش باد میان برگهای درختان، چهچة بلبل و چهار نعل اسب، هر یک نغمه ای از نواهای طبیعت است.انسان در میان این اصوات به دنیا آمد و مبانی موسیقی را از طبیعت آموخت.
ترس از عوامل طبیعی مانند رعد و طوفان و زلزله و تاریکی باعث پیدایش عقاید دینی و ما بعد طبیعی شد و انسان به یک قدرت مافوق که مسبّب فعل و انفعالات طبیعی است ایمان آورد و برای حفظ وجود خود و غلبه بر ترس و وحشت به خدایان متوسّل شد و برای پرستش آنها آوازهایی میخواند که به تدیج به صورت سرودهای مذهبی و آوازهای دسته جمعی برای عبادت درآمد(1).
در دین مبین اسلام- مانند دیگر اَدیان- به عناوین مختلفی از موسیقی استفاده می شود که غالباً در نیایش ها، اعلام اوقات شرعی و تلاوت قرآن کریم به کار برده می شود. از این دست می توان به مرثیه خوانی،تعزیه،مولود خوانی، روضه خوانی، مناجات و تواشیح اشاره کرد. یکی از این فرمهای موسیقی مذهبی نوحه است که در ایّام سوگواری استفاده می شود. نوحه به عنوان مهمترین بخش اجرایی در ایّامی چون شهادت ائمة اطهار یا دهه محرم است که در آن شعری در سوگ شخصیتی بزرگ با صوت خوش خوانده میشود و با سازهای کوبه‌‌ای چون طبل بزرگ، سنج و طبل کوچک همراهی می شود. خوانندگان نوحه در قدیم این اشعار را با الحان موسیقی ایرانی میخواندند. اجرا کنندگان نوحه به دلیل ارتباط کم با اقوام دیگر و همین طور اختراع نشدن دستگاه‌‌های ضبط صوت تأثیری از موسیقی و نوحة اَعراب نگرفته بودند. بنابراین نوحه ها در ایران یا در موسیقی دستگاهی یا در مقام های موسیقی محلی اجرا می شده است. تا جایی که مرسوم بوده است که برخی از خوانندگان ایرانی- که آثاری ارزنده از تصنیف ها و آوازهای آنها باقی است- به خواندن نوحه و دیگر فرم های موسیقی مذهبی نیز می پرداخته‌‌اند. از آنجایی که این خوانندگان با موسیقی اَعراب آشنایی نداشتند و از طرفی موسیقی دستگاهی و نواحی خود را خوب می شناختند، نوحه ها را در این قالب اجرا می کردند. برای مثال می‌توان از تاج اصفهانی و اقبال آذر نام برد که علاوه به اجراهای بی نظیر از موسیقی ایرانی، آثاری ماندگار از موسیقی مذهبی مانند اذان و مناجات نیز به یادگار گذاشته اند. اشعار نوحه که غالباً توسط خود نوحه خوان‌‌ها انتخاب یا سراییده می شده، نیز منطبق با اوزان شعر فارسی است.همچنین گردش ملودی و دیگر شاخص های آن نیز شباهت های فراوانی با موسیقی دستگاهی دارد. در این نوشتار تنها به بررسی جنبة ایقاعی نوحه و مقایسة تطبیقی آن با تصنیف خواهیم پرداخت. چرا که این دوگونه،که یکی به موسیقی مذهبی و دیگری به موسیقی دستگاهی مربوط است، از جنبه‌‌های بسیاری شباهت داشته‌‌اند. البته باید گفت این همسانی ساختار بیشتر در قدیم و تا قبل از ارتباط با انواع موسیقی بیگانه وجود داشته است. امروزه که موسیقی غیر بومی- مثل مقام های عرب و موسیقی پاپ- از همه جا شنیده میشود، تأثیر آن نیز اجتناب ناپذیر است و باعث شده که نوحه که زمانی همزیستی‌‌ای با تصنیف داشت- به اَشکال متفاوت و نامأنوس رایج شود.
ایقاعات
در نظام علمی قدیم موسیقی دوران اسلامی ایران، موسیقی شاخه‌‌ای از علوم ریاضی به شمار می رفت و از دو مبحث بنیادین «تألیف» و«ایقاع» تشکیل شده است که موضوع ایقاع مربوط به چگونگی کشش زمان نغمه هاست. فارابی وزن را چنین تعریف می کند: «ایقاع عبارت است از تقسیم صدا ها به زمان هایی که از حیث مقدار محدود باشند.» صفی الدّین تعریف جامع تری کرده و میگوید: «ایقاع عبارت است از توالی یک عده نَقره(2) که به وسیله ی زمان هایی که دارای مقداری محدوند از یکدیگر جدا شده و زمان ها وضع مخصوصی در دوره های مساوی ایقاعی دارند که آن تساوی را طبع سلیم درک میکند».
شباهت های نوحه و تصنیف
از آنجاییکه شعر و موسیقی پیوندی دیرینه دارند، اصطلاحاتی چون «سَبَب»، «َوتَد» و «فاصله»(3) میان شعر و موسیقی مشترک بوده‌‌اند. با این تفاوت که در موسیقی به جای افاعیل شعری، از «اَتانین» یا «تَن» ها استفاده میشود. در بررسی نوحه های قدیمی تر به انواعی از آنها بر می خوریم که علاوه بر اینکه به لحاظ ملودی تشابهاتی با تصنیف های موسیقی ایرانی دارند و از مایه های موسیقی دستگاهی بهره برده اند،از لحاظ ایقاعی و ریتم هم مطابق با ایقاعات تصنیف های ایرانی هستند. یکی از این موارد که موضوع این نوشتار است، نوحه ای است با صدای «محمد احمدیان» با شعری از «آذر مشهد». این نوحه در مایة افشاری است که در میان آن،نوحه خوان چند بیتی آواز نیز می خواند و اشاره ای به گوشه های مهم آواز افشاری دارد. اما چون بحث ما درباره ایقاع آن است، از آوازها و ویژگی هایی ملودیک صرف نظر کرده و به بحث ریتمیک آن می پردازیم.
تقطیع ایقاعی نوحه: اکبر من...
قبل از اینکه به بررسی ریتمیک این نوحه بپردازیم باید گفته شود که بررسی یک بند از کل این اثرکافی است .چرا که دیگر بندها از لحاظ ایقاعی مانند بند اول هستند و تغییری مشاهده نمی شود. همین شباهت ابیات را نیز به عنوان یکی از شاخص‌‌ها می توان در نظر گرفت که کار را برای هم خوانی عزاداران راحت میکند. چون اگر نوحه دارای پیچیدگی باشد، تکرار آن توسط گروه عزاداران به صورت دسته جمعی کاری است مشکل.
| بند آغازین نوحه چنین است: |
| اکبر مه، اکبر مه پیکرمن در کجاست |
| ای عقاب ، ای عقاب ، نوثمرم در کجاست |
| این نوحه دارای دور رَمَل است: تَنْ تَنْ تَنَنَنْ تَنَنَنْ |
| و به شکل زیر اجرا می شود: |
|
|
این وزن به خط نت امروزی معمولاً با وزن 6 نوشته می شود ولی در معادل گیری ایقاعی هر حرف صدادار را معادل یک«چنگ» قرار می دهیم و وزن آن را اینگونه می نویسیم:
در مجموع باید گفت در تمامی این نوحه، آغاز کلام با شروع دور مصادف است و به موردی بر نمی خوریم که کلمه دو پاره شده باشد و بخش اول آن در انتهای دور آمده باشد. این روال منظم به لحاظ صورت ،در کل اجرا ساختاری یک‌‌پارچه و یکنواخت ایجاد میکند که گویی هدف از تکرار این دور با تاکیدهای مشابه ،خلسه ای است برای خروج از دنیای مادی و عروج به آسمان الهی. در ادامه به بررسی تصنیفی از ساخته های «عارف» می پردازیم که بی‌‌شباهت به نوحة مورد نظر نیست ولی باید گفت آنچنان که انتظار می‌‌رفت به نوحه شبیه نیست ودارای پیچیدگی های خاصی است.
تقطیع ایقاعی تصنیف:دل هوس...
| این تصنیف به خلاف نوحة «اکبر من...»، دارای پیچیدگی هایی بسیار حساس است. این تصنیف دارای دور رَمَل است: تَنْ تَنْ تَنَنَنْ تَنَنَنْ |
| در این تصنیف بندهای اول، دوم و سوم به لحاظ ساختار ریتمیک مانند هم هستند،بنابراین تنها بنداول را مورد توجه قرار می دهیم: شعر تصنیف که سروده ی خود آهنگساز (عارف) است چنین است: دل هوس سبزه و صحرا ندارد، ندارد، ندارد |
|
|
| این وزن به خط نت امروزی معمولاً با وزن 6 نوشته میشود، ولی با معادل- گیری ایقاعی هر حرف صدا دار را معادل یک «چنگ» قرار می دهیم و وزن آن را اینگونه می نویسیم: |
|
|
| اما مسئله به همینجا ختم نمی شود. به طور کلی این تصنیف دارای سه بخش است ، که درادامه بخش دوم آن را می بینیم. جانم ای دل غافل ،وصل تو مشکل،نقش تو باطل،خون شوی ای دل |
|
|
| و با خط نت به این صورت در می آید: |
|
|
| قسمت سوم تصنیف شبیه قسمت دوم است،با این تفاوت که در همه ی بند ها، آغاز کلام،انتهای دوراست.به جدول زیر نگاه کنید. |
| دلی دیوانه داری، زخود بیگانه داری(4)، زکس پروا حبیبم |
پروا عزیزم ،پروا نداری
با بررسی این تصنیف به ساختار پر پیچ و خم آن و شگفتی های ریتمیک آن پی می بریم. البته باید گفت در ادامه، تصنیف با تأکیدها و تغییرات متفاوتی از آنچه در آغاز اتفاق افتاده است، ادامه پیدا می کند و فرم اصلی آن ، به طور کامل هنگامی مشخص می شود که کل آن مورد بررسی قرار بگیرد.باری«یک نکته ازاین معنی گفتیم و همین باشد». امیدوارم فرصتی به دست آید تا کل این اثر مورد بررسی قرار گیرد. با نگاه به تحلیل این دو اثر پی می بریم که اکنون به بررسی تطبیقی دو مورد موضوع این تحقیق می پردازیم. اولین نکته بارز شباهت دوری و ایقاعی آنهاست که هر دو رَمَل هستند و با دور تَنْ تَنْ تَنَنَنْ تَنَنَنْ اجرا می شوند.اما به خلاف ظاهر که شباهت ها فراوان است،باید از صورت خارج شد و به درون مایة آنها نگریست و پی به بهای هر کدام برد. همانطور که درجدول شمارة یک مشخص است، در نوحه مورد نظر ما، همیشه آغاز کلام با آغاز دور هماهنگ است. درحالیکه درتصنیف بسیار اتفاق افتاده که از این یکنواختی پرهیز شده است و موسیقی سیال تر است.تکرار به عنوان رکن اصلی نوحه (به مقتضی فرم و گونه) است ولی تنوع از مهم ترین شاخص های این تصنیف است. تصنیف ساختة عارف دارای لطف و در عین حال پیچیدگی ظریف ایقاعی است که به راحتی قابل اجرا نیست ولی نوحه به گونه‌‌ای طراحی شده که برای همه قابل زمزمه باشد تا بتوان ازآن در هم خوانی های عزاداری استفاده شود. از طرفی این تصنیف دارای فرم سه بخشی به صورت ABCC' است. چه بسا با بررسی دیگر تصنیف ها بتوان به نتایج بیشتری دست یافت و آنها را دست مایه آهنگ سازی هایی با سبک و سیاق امروزی قرار داد.
| پانوشت: |
| 1 - با تلخیص برگرفته از تاریخ موسیقی، نوشته: سعدی حسنی |
| 2- نَقره: معادل هر حرف است |
| 3- سبَبْ؛ وَتَدْ و فاصله از ارکان ایقاعی هستند. |
| 4- ادوات تصنیف، گاهی برای هماهنگی ریتیمک از واژه های اضافی استفاده می شود. بکابردن ادوات تصنیف در آواز نیز بسیار رایج است. |
منابع و ماخذ
1-جن کینز، جین/ راوسینگ اولسن پل، موسیقی و ساز در سرزمین های اسلامی، ترجمه بهروز وجدانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1373.
2-بینیش، تقی، شناخت موسیقی ایران، تهران، دانشگاه هنر، 1376.
3-خالقی، روح الله، نظری به موسیقی.
4-بینش، تقی، تاریخ مختصر موسیقی ایران، تهران، نشر هوای تازه، 1380.
منابع صوتی
1-آلبوم صوتی کنسرت اساتید موسیقی ایران، سرپرست گروه: فرامرز پایور.
2-آلبوم نوحه های قدیمی، انتشارات آوای مهربانی
