معرفی ساز سه تار

1:
سه تار از خانواده ی تنبور قبل از اسلام می باشد. کاسه ی آن از چوب درخت توت ساخته شده و دارای بیست و پنج یا بیست و شش پرده می باشد. از نام آن بر می آید که دارای سه سیم است. اما یک سیم چهارم نیز بعدها به آن افزوده شده است. این افزایش به نوازنده ی سه تار قرن دوازده هجری شمسی، مشتاق علی شاه، تعلق می یابد. 

این سیم که «واخوان» نامیده می شود، نسبت به نت تکیه یا نت اصلی دستگاه مورد نظر کوک می شود ولی نواخته نمی شود بلکه نوسان آن به همراه سیمهای دیگر، آن نت اصلی را به نوازنده و به شنونده یا آوری می کند.بدلیل صدای ظریف و طنین اندازش، که نتیجه ی در نظر گیری ممنوعیت موسیقی در دوران گذشته در ساخت آن میباشد، سه تاز ساز مورد علاقه ی عرفا و اهل تصوف بوده است. گفته می شود که مشتاق علی شاه، در مقابله با آنهایی که تلاش بر از بین بردن موسیقی داشتند، سه تارش را «چوب سگ زنی» نامیده بود.در عصر ناصری (۱۲۲۹ـ۱۲۷۷ه.ش.)، میرزا عبدالله ، فرزند آقا علی اکبر خان فراهانی و جمع آورنده و تشکیل دهنده ی «ردیف» موسیقی ایرانی، ازنخستین کسانی بود که سه تار را، مانند تار، یکی از سازهای پایه ی این موسیقی دانست و خود او نیز علاوه بر تار، نوازنده ی سه تار چیره دستی بود. پس از او، درویش خان و ابوالحسن صبا، از جمله استادانی بودند که در بالا بردن آشنایی عام با سه تار و ادامه ی مکتبمیرزا عبدالله آثار بسیار با ارزشی را به جای گذاشتند. اما تا اواسط قرن چهارده ه.ش. سه تار هنوز جایگاه خود را به عنوان ساز پایه نیافته بود ودر اکثر اوقات ساز دوم نوازندگان به شمار می رفت. با به وجود آمدن رادیو و پخش مرتب اجراهای استادان موسیقی ایرانی از این طریق، دسترسی مردم به این هنر آسان تر شد و حضور احمد عبادی فرزند میرزا عبدالله و از اولین استادانی که سه تار را ساز اصلی خود به شمار می بردند، در برنامه های رادیو، این ساز را در بین مردم محبوب ساخت.





2:
سه تار سازی است از خانواده ی ساز های زهی – زخمه ای دسته بلند که طبق تحقیقات و نظر محققان پیدایش ساز های زهی – زخمه ای در ایران بوده است.
سه تار را منشعب و فرم تکمیل شده و پیشرفته ی تنبور و دوتار می دانند.
اصولاً تحقیقاتی که در ساز ها به وجود آمده بر اساس نیاز های روحی ، اجتماعی و یا صدادهی بهتر ساز و ایجاد توانایی بیشتر در نواختن نغمات بیشتر بوده است.
بشر نخستین نیز که موسیقی را یک نیاز روحی حس کرده بود ، با الهام از اصوات طبیعی مانند وزش باد در نیزار و یا صدای کشیده شدن زه کمان اقدام به ساختن ساز هایی نموده است که به مرور زمان دستخوش تغییراتی شده اند.
سه تار نیز از این امر مستثنی نیست و از نظر ظاهری ( ساختمان) و نحوه ی صدادهی پیشرفت هایی داشته است و تکمیل تر شده است.
مخترع سه تار و زمان پیدایش آن دقیقاً مشخص نیست ولی در زمان قاجار یک از ساز های اصلی موسیقی
ایرانی محسوب می شده که با آن به اجرای ردیف می پرداخته اند.
در رسالات الموسیقی نوشته ی الکبیر فارابی (837-950م) و نیز جامع الالحان و قفاصدالاحان نوشته ی عبد القادر مراغه ای (وفات 1435 م) که هر دوی آنان از موسیقی دانان زمان خود بوده اند ، اشاره ای به این ساز نشده است.
در زمان صفویه سازی به نام چهار تار نواخته می شده است که از نوازندگان آن در تاریخ مکتوب موسیقی ، استاد شهسوار و استاد شیخ حیدر ر ا نام برده اند .
همچنین سازی به نام شش تار وجود داشته که دارای شش سیم بوده و سیم های آن دوتا دوتا کوک می شده است.اختراع شش تار را به رضاءالدین شیرازی نسبت می دهند.کاسه ی آن تقریباً به شکل کاسه ی تار ( نیم گلابی) ولی بزرگتر بو ده است.
شش تار کاربرد چندانی نداشته و از نظر ظرافت صدا به پای سه تار نمی رسد به همین دلیل به مرور زمان جای خود را به سه تار داده است که هم از نظر ساختمان و هم از نظر صدادهی پیشرفته تر است.سه تار در ابتدا سازی محلی بوده است و بعد به دلیل صدای گرم و گیرا و حمل و نقل آسان و نیز بیان کلیه حالات و نغمات موسیقی ایرانی به تدریج رواج بیشتری پیدا کرده و امروزه به یکی از ساز های ملی ما تبدیل شده است. 
به نظر می رسد فرد یا افرادی که اقدام به ساخت و طراحی این ساز نموده اند در ذهن خود سازی را به تصویر کشیده اند که دارای اندازه ی مناسبی بوده و بتوان با آن به اجرای ردیف موسیقی سنتی و کلاسیک ایرانی و کلیه ی نغمات آن پرداخت که در این کار موفق بوده اند و با طراحی مناسب و پرده بندی دقیق طبق فواصل موسیقی ایرانی سه تار را ساخته اند.
واژه ی سه تار از دو بخش تشکیل شده است :
1)سه :که معنای مشخصی دارد.
2)تار : ریشه ی این واژه به زبان سانسکریت می رسد که در آنجا «تره» نامیده می شود و به معنی رشته یا وتر نسبتاً بلند می باشد.
همانطور که از نام این واژه بر می آید سه تار باید سازی باشد با سه رشته سیم ، ولی با مشاهده ی کنونی آن در روی ساز چهار سیم می بینیم که با نام آن هم خوانی ندارد ، علت آن است که در زمان های گذشته سه تار دارای سه سیم بوده است و یکی از نوازندگان سه تار به نام مشتاق علی کرمانی یک رشته سیم دیگر به آن افزوده است که در پیشرفت صدادهی و طنین و زنگ صدای ساز تأثیر به سزایی داشته است.
این سیم هم اکنون «سیم واخوان» و یا به اسم مبتکر آن «سیم مشتاق» نامیده می شود. این سیم سومین سیم سه تار از پایین است و فاصله کمی با سیم چهارم «سیم بم» دارد که این دو در هنگام نواختن با هم روی دسته ی ساز گرفته می شوند (که در نت ها به این شکل نشان می دهند(8 . در واقع در هنگام نواختن سه تار، سه تار (دارای سه رشته تار ) محسوب می شود. روایت افزودن سیم واخوان توسط مشتاق علی کرمانی از استاد ابوالحسن صبا نقل شده است.صدای گرم و گیرای سه تار هر شنونده ای را که دارای اندکی ذوق باشد مجذوب خود می کند.این صدا با روحیات لطیف و خاص ایرانی همخوانی خاصی دارد و نشان از فرهنگ والای ایرانی می دهد که یک ساز دارای چنین قدرت تأثیر گذاری وظرافتی و لطافتی می باشد.
نوازنده ی سه تار در هنگام نواختن آن چنان با احساس ساز را در آغوش می گیرد که گوی جزئی از وجود نوازنده شده است ،و نوازنده احساساتش رااز آن تراوش می کند و در فضای اطراف انرژی خاصی را ساطع می کند.
سه تار در هنگام نواخته شدن کاملاً با بدن نوازنده در ارتباط است و سیم های آن بدون هیچ واسطه ای از قبیل مضراب های گوناگون ، آرشه یا وسایل دیگر به ارتعاش در می آید. مضراب آن تنها ناخن انگشت دست می باشد.
هنگامی که نوازنده ای ناخن روی سه تار می کشد ،گویی ناخن و زخمه بر زخم های دل عاشق کشده می شود و داغ دل عاشق را زنده می کند. این آوا یاد آور غم هجران یار است ، آوایی بهشتی که سوز آن دل هر عاشقی را می سوزاند.این ساز عرفانی یکی از ساز های دراویش می باشد که با آن نیاز های روحی و معنوی خود را ارضاء می کنند.
سه تار جایگاه والای معنوی و احترام خاصی دارد. این ساز جنبه ی مجلسی و بازاری ندارد و از آن برای اخرای موسیقی متعالی ایرانی استفاده می شود.
ضرب المثلی در مورد سه تار است که :« صدای سه تار برای دو نفر زیاد و برای سه نفر کم است.»
این جمله خود گویای این موضوع است که حجم صدای سه تار نسبتاً کم است و در فضای باز کاربرد چندانی ندارد و بیشتر در ضفا های بسته مانند اتاق نواخته می شود که صدای آن بیشتر به گوش برسد.
در ابتدا روش آموزش سه تار به صورت سمعی و نقل سینه به سینه بوده است.بدین ترتیب که شاگردان در محضر استاد حاضر می شدند و باید به دقت به نغمات و گوشه های نواخته شده توسط استاد گوش می دادند و آن ها را به خاطر می سپردند.
ولی در زمان استاد علینقی وزیری با ورود نت به موسیقی ایرانی دستور های آموزشی برای این ساز نگاشته شده است.
سه تار جزء ساز هایی است که از 150 سال پیش تاکنون باقی مانده است و دارای شخصیتی مستقل می باشد و عواملی نظیر به وجود آمدن ساز تار (سلطان موسیقی ایرانی) نیز نتوانسته اند باعث زوال و نابودی این ساز شوند و سه تار همواره طرفداران خاص خود را داشته است.و از نوازندگان آن می توان:
استاد حسین علیزاده ، استاد جلال ذوالفنون ،استاد محمد رضا لطفی ، استاد شهنازی ، استاد مجید درخشانی و ... را نام برد.
زحمات تمامی این استادان را که نگهبان فرهنگ ایرانی بوده اند را سپاس می گوییم.

3:
سه‌تار از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است که آنرا را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند و با ناخن، زخمه می‌زنند.سه‌تار و انواع سازهای شبیه به‌آن مانند دوتار و تنبور و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است. به نظر می‌رسد که سه‌تار از قرن چهارم رواج داشته‌است.

تاریخچه:
سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آندو رامعمولاً سیم «بم» مینامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می‌شود). سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده است.برخی از جمله عده‌ای از عرفا به آن «اوتار» نیز می‌گویند.


اجزا:
ساز سه‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌هاست.
سه تار دارای چهار سیم به این شرح است:
سیم یکم یا سیم سفید از فولاد
سیم دوم یا سیم زرد از برنز
سیم سوم یا سیم مشتاق یا زنگ که دقیقا هم جنس و هم اندازهٔ سیم یکم است.
سیم چهارم که آن هم زرد رنگ است و از دیگر سیمها قطورتر است.
کاسهٔ سه‌تار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور بوده ولی کوچک‌تر از آنها می باشد. درازای کاسه سه‌تار از ۲۶ تا۳۰ سانتی متر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی متر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتی متر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود.
روی کاسهٔ سه‌تار با تخته‌ای نازک از چوب پوشیده شده است که به آن صفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ‌هایی برای خروج صدا است و دست راست نوازنده روی آن قرار می‌گیرد.
درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی متر و پهنای دسته ۳ سانتی متر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده می کنند.
خرک قطعه‌ایست متحرک که روی صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه‌تار بین ۵ تا ۶ سانتی‌متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب ساخته می‌شود. سیم‌ها پس از عبور از خرک از محل دسته رد شده و توسط شیطانک به گوشی‌ها می‌رسند.
سیم‌گیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیم‌ها استفاده می‌شود. در گذشته سیم‌گیر را بیشتر از جنس استخوان می‌ساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمول‌تر است.
شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.
سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می‌شوند. با چرخاندن گوشی‌ها می‌توان ساز را کوک کرد.
پرده ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که که یکی از آن‌ها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار موثر است. شایان ذکر است امروزه به مدد دیدگاه متجدد اساتید ساخت ساز نظیر استاد محمدرضا ژاله استفاده از پرده هایی از جنس نایلون کمک با ارزشی به نوازندگان سه تار به حساب می اید. چرا که این جنس پرده اولا حرکت دست نوازنده به روی دسته را اسان تر نموده ثانیا اجرای تکنیک 
ویبره ( لرزش ) با دست چپ را میسرتر از قبل نموده و ثالثا هیچگونه تغییری بر رنگ صوتی این ساز ندارد.
سه تار دارای صدایی مخملین و ظریف بوده از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده‌اند.
اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می‌کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثار زیبایی آفریده‌اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور می‌شد کاملاً متفاوت است. البته میبایست اشاره کرد که در سه تار نوازی مدرن تجربه استفاده از مضراب سیمی تجربه ای موفق بوده و با ایجاد صدایی شفاف و کریستالی کمک شایانی به گسترش امکانات این ساز عجیب نموده است . اجرای تک سیم هایی خاص و همچنین افزایش قدرت اجرای دینامیک‌های مختلف نیز از مزایای استفاده از مضراب سیمی در نوازندگی است.
هر چهار سیم سه‌تار می‌توانند توسط گوشی‌هایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
نت پایهٔ کوک سه‌تار و تار معمولاً نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک می‌شوند. نت ِ دوی مورد استفاده در سه‌تار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولاً یک پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل در دیاپازون است. 
بعضی اوقات برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یکم استفاده می‌شود چرا که صدای ساز بم‌تر بوده و گوش نوازنده را آزار نمی‌دهد. دلیل دیگر برای استفاده از نت ِ لا شل‌تر بودن سیم‌هاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم رسیده و عمر مفید آن بالا می‌رود؛ در عین حال که اجرای تکنیک‌هایی مانند مضراب ریز روی سیم شل آسان‌تر است.
معمولا برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می‌شود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده و تم آهنگ مورد نظر می‌تواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگ‌ها می‌شود اما می‌توان با استفاده از کوک ِ دستگاه‌ها و آوازهای مختلف، آهنگ‌های مربوط به دستگاه و یا آوازی دیگر را نواخت.
نامگذاری سیم‌ها برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، می‌توان هر دو را یک پرده پایین‌تر آورد و سیم اول را روی نت سی‌بمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد. در موسیقی سنتی ایران می‌توان هر دستگاه را با کوک‌های مختلف اجرا کرد که در اینجا متداول‌ترین آنها معرفی می‌شود.
حالت‌های کلی کوک سیم ۱ سیم ۲ سیم ۳ سیم ۴ 
صدای ریز با سیم‌های سفت و کشیده دو سل دو دو 
سیم‌ها دو نیم‌پرده بم‌تر کوک شوند سی‌بمل فا سی‌بمل سی‌بمل 
سیم‌ها سه نیم‌پرده بم تر کوک شوند لا می لا لا 
به علت پایین‌تر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوک ِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوک ِ «دو، سل، دو، دو» شناخته می‌شود. در واقع، نامگذاری این کوک ( که در اینجا کوک ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» برای راحتی کار نوازندگان و هنرجویان است تا نسبت فاصله بین نت مورد استفاده در سیم یکم تا سیم دوم را که ۵ نیم پرده است، درک کنند.
کوک شور:دستگاه شور مادر دستگاه های موسیقی ایران است و تمامی دستگاه ها و آواز ها ( به جز دستگاه چهارگاه ) از شور مشتق می شوند. کوک های متداول شور:
شور سل : « دو؛ سل؛ دو؛ فا » که البته با کوک « دو سل دو دو » نیز هارمونی دارد.
شور ر : « دو؛ سل؛ ر؛ ر ».
شور دو : « دو؛ فا؛ دو؛ دو ».
شور لا : « دو؛ سل؛ لا؛ ر ».
متعلقات شور:آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، بیات کرد و بیات اصفهان با اینکه از متعلقات دستگاه شور هستند، اما هر یک دارای کوک ِ جداگانه‌ای هستند. ( امروزه آواز بیات اصفهان از متعلقات دستگاه همایون خوانده میشود که در قدیم اینگونه نبوده و در واقع متعلق به شور است و فقط ربع پرده با شور تفاوت دارد. )
نوازندگان پیشین:
میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نور علی برومند، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت.
نوازندگان کنونی:
جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، داریوش پیر نیاکان، عطا جنگوک، داریوش طلایی، کیوان ساکت، مسعود شعاری، بهداد بابایی، حمید متبسم، کیهان کلهر، محمد فیروزی، آریا عظیمی نژاد، کیا طبسیان، امیرحسین پورجوادی، قشنگ کامک.